Nauczyciel-Wychowawca

W poniższych rozważaniach pojęcie „nauczyciela-wychowawcy” traktuję jako nierozerwalną całość, bowiem obowiązkiem nauczyciela jest łączenie funkcji dydaktycznych z oddziaływaniem wychowawczym.

Zgodnie z uznawaną definicją nauczyciel to „odpowiednio przygotowany specjalista do prowadzenia pracy dydaktyczno-wychowawczej (nauczającej) w instytucjach oświatowo-wychowawczych, a więc w szkołach, przedszkolach, na kursach lub innych placówkach pozaszkolnych lub poszkolnych.”

Efekty jego pracy mają duże znaczenie. Odgrywają, bowiem główną rolę w procesie kształtowania umysłów i charakterów wychowanków. Poprzez swoją twórczą działalność nauczyciel ułatwia swoim podopiecznym rozumienie zmieniającej się rzeczywistości przyrodniczej, społecznej, cech i tendencji współczesnej cywilizacji, wyznań globalnych i narodowych. Uczy praw i obowiązków obywatelskich, pomaga w poszukiwaniu sensu życia i konstruowaniu planów edukacyjnych i życiowych, słowem przygotowuje na spotkanie z przyszłością.

Jakiej osobie powierzyć można tak odpowiedzialną funkcję? Kto może wypełniać zadania opiekuna, wychowawcy, nauczyciela, doradcy, przewodnika i mistrza?

Pod adresem nauczycieli – wychowawców kierowane są największe oczekiwania. Jak powiedział prof. Marian Śnieżyński: „Stan nauczycielski należy do tych nielicznych zawodów, w których wykonywanie zaangażowana jest cała osobowość. Nauczyciel oddziałuje na uczniów swoim postępowaniem, całym swoim życiem zawodowym, społecznym i osobistym”2. Zachowanie, postawa nauczyciela wpływa na postępowanie, sposób myślenia i obyczaje podopiecznych. Nauczyciel wychowuje nie tylko przez to, co wie i umie, lecz przede wszystkim kim jest, jaką kulturę duchową reprezentuje.

Zachowanie nauczyciela-wychowawcy musi być autentyczne, to znaczy między tym co mówi i czyni musi istnieć jedność.

Młodzież spontanicznie testuje wiarygodność tego, co mówi nauczyciel, jak działa, jak żyje. Jeżeli uczniowie zauważą u nauczyciela obłudę, brak zgodności słów z postępowaniem, stracą do niego szacunek i zaufanie.

Nauczyciel powinien posiadać umiejętności skutecznego komunikowanie się, nawiązywania kontaktów, wyrażania własnych odczuć, myśli, wpływania na otoczenie poprzez dialog i negocjacje. Nauczycielowi bliska powinna być również znajomość zasad komunikacji niewerbalnej. Relacje wychowawca – wychowanek opierają się, bowiem na obustronnym przepływie bodźców, rozmówcy wchodzą ze sobą w interakcje. Sygnały niewerbalne wychowanka czasami mają większą wartość informacyjną niż słowne przekazy.

W sytuacji, gdy zachowanie dziecka jest nienaturalne, wychowawca powinien zgłębić problem i wesprzeć go w sytuacji kryzysowej.

Nauczyciel-wychowawca powinien posiadać umiejętności diagnostyczne. Rozpoczynając pracę wychowawczą z nową grupą lub klasą musi przeprowadzić diagnozę mającą na celu dokładne poznanie poszczególnych jej członków. Wiedza na temat temperamentu, zdolności, zainteresowań, przebiegu dotychczasowego wychowania i kształcenia poszczególnych uczniów niezbędna jest w kierowaniu rozwojem tych indywidualnych predyspozycji.

Ważna jest także znajomość stosunków i powiązań między członkami grupy. Nauczycielowi łatwiej będzie zorganizować pracę w grupie, czyniąc ją przyjemną i bardziej efektywną. Osoby sprzyjające sobie łączy w zespoły, a osoby o skłonnościach antagonistycznych rozdziela. Nie tylko ułatwia to pracę wychowawczą, ale również zapobiega sytuacjom konfliktowym.Jeśli zaś pojawi się konflikt, nauczyciel powinien umiejętnie go rozwiązywać, wysłuchać każdą stronę, zrozumieć motywy postępowania i udzielić niezbędnej pomocy. Nie można zapomnieć tu o szacunku i godności dla podopiecznych. W swoim działaniu nauczyciel powinien eksponować dobro dziecka, a także być życzliwym i uprzejmym, powinien dążyć do integracji grupy, klasy.

Nauczyciel-wychowawca pełniąc funkcję inicjatora i doradcy, powinien wspólnie z wychowankami analizować nurtujące ich problemy, wskazywać skuteczne rozwiązania.

W procesie wychowawczym ważny jest układ stosunków między nauczycielem a uczniem. Musi on być poprawny, wytwarzający ogólnie dobrą atmosferę. Relacje przyjazne, oparte na autorytecie nauczyciela zachęcają wychowanka do pracy nad sobą, nad własnym rozwojem.

Realny, pozytywny wpływ wychowawczy jest głównym źródłem motywacji do dalszego rozwoju. Cele wychowawcy stają się tu zarazem celami wychowanka.

„Jeżeli są dobre interakcje, oparte na wzajemnym szacunku i zaufaniu, to dochodzi w znacznym stopniu do trwałych zmian wychowawczych opartych na mechanizmie internalizacji. („stosuję się do norm i zasad, ponieważ jestem przekonany o ich słuszności”).”

Niedopuszczalny między nauczycielem a uczniem jest kontakt koleżeński. Jak powiedziała prof. Katarzyna Olbrycht, w układzie takim „jest miło, ale nie ma relacji, z której bierze się realny pozytywny wpływ.”

Nauczyciel nie może również pozwolić na swobodne życie „na luzie”, które destrukcyjnie wpływa na przyszłe losy młodych ludzi. W swoich działaniach musi być życzliwy, ale i stanowczy, egzekwując od uczniów obowiązki i wymagania.

Bardzo cenną umiejętnością wychowawcy jest stymulowanie uczniów do samowychowania, czyli świadomego ich udziału we własnym rozwoju. Uczniowie muszą być pobudzani do pracy nad sobą, w tym nad „kształtowaniem własnego poglądu na świat, własnych postaw, cech charakteru i własnej osobowości – stosownie do założonych kryteriów, wzorów oraz ideałów.”5. Kształtując osobowość wychowanków nauczyciel powinien pamiętać o tym, aby nie stawiać siebie ponad, ani poza młodzieżą, lecz wśród niej. Powinien być czynny razem z młodymi i wśród młodych. Doradza, zachęca i sprawdza, a nie wykonuje czegoś za młodzież, nie wyręcza jej w obowiązkach. Młodzież musi nauczyć się samodzielności w wypełnianiu zadań, przejmowaniu odpowiedzialności za realizację powierzonych obowiązków, aby dobrze przygotować się do dorosłego, odpowiedzialnego życia w przyszłości.

Nauczyciel to osoba o wysokich kompetencjach zawodowych. Nadążając za rozwojem nauki i osiągnięciami techniki, musi ustawicznie pogłębiać swoją wiedzę i nabywać nowe umiejętności. Gromadzenie i przetwarzanie informacji, poszukiwanie nowych rozwiązań przydatne jest w codziennej pracy wychowawczej. Wychodząc poza utarte schematy musi stopniowo wprowadzać elementy postępu i oryginalne rozwiązania. Doskonaląc formy i metody pracy, nauczyciel wpływa na osiąganie lepszych wyników przez swoich uczniów. Poprzez niekonwencjonalne, innowacyjne podejście, stymuluje aktywnością wychowanków, zachęca ich do pracy nad sobą. Stosowanie aktywnych metod wpływa również na urozmaicenie toku lekcji, zajęć wychowawczych. Podejmowane przez młodzież działania stają się atrakcyjniejsze, a przede wszystkim są przygotowaniem do umiejętnego wykorzystywania zdobytej wiedzy w praktyce, w życiu codziennym. Wychowawca pracujący twórczymi metodami wpływa również na kształtowanie u uczniów umiejętności efektywnego współdziałania w grupie. „Wprowadzenie metod aktywnego działania, w oparciu o bezpośrednie poznanie, doświadczanie, przeżywanie, inspirowanie do twórczości, jest najkorzystniejsze dla rozwoju dziecka. Stanowi równocześnie bogaty warsztat wciąż nowych doświadczeń i niezbędnej wiedzy wychowawczej.” 6

Zadaniem nauczyciela-wychowawcy jest wprowadzanie młodzieży w kulturę i przygotowanie jej do aktywnego w niej uczestnictwa. Aby rozbudzić u młodych ludzi potrzebę kontaktu z kulturą i sztuką, nauczyciel powinien najpierw sam zaistnieć jako animator, organizator i realizator różnych poczynań edukacyjno-kulturalnych.

Ważnym zadaniem nauczyciela jest także pobudzanie uczniów do korzystania z różnych źródeł informacji, zarówno tych tradycyjnych, jak czasopismo, książka, radio, telewizja, ale również w dobie wysokiego postępu techniki komputerowej, nauczenie dzieci właściwego posługiwania się Internetem.

Zadaniem nauczyciela jest wychowywać dzieci i młodzież w duchu pokoju, wolności, tolerancji, odpowiedzialności ekologicznej, norm prawnych, potrzeb humanistycznych, zgodności z ogólnoeuropejskimi i społecznymi standardami i normami.

W realizacji swoich obowiązków nauczyciel nie może także zapomnieć o patologii społecznej, przemocy, zagrożeniach związanych z narkotykami, alkoholem i nikotyną. Powinien nauczyć młodzież sztuki odmawiania, urzeczywistniania i realizacji pozytywnych możliwości, życia zdrowego, zgodnego z własnymi przekonaniami.

Nauczyciel-wychowawca wspiera rodziców w wypełnianiu obowiązków wychowawczych. Swoje działania planuje i realizuje uwzględniając propozycje i oczekiwania rodziców, prawnych opiekunów.

Utrzymywanie współpracy i stałego kontaktu nauczyciela z rodzicami konieczne jest w celu bieżącego przekazywania informacji dotyczących zmian w zachowaniu i rozwoju dziecka.

Nauczyciel-wychowawca powinien współpracować także z innymi nauczycielami i przedstawicielami różnych zawodów. Jego praca wychowawcza powinna opierać się na twórczym kontakcie ze środowiskiem lokalnym.

Nauczyciel-wychowawca powinien znać i być świadom swojej roli w społeczeństwie. Ważne jest, aby identyfikował się ze szkołą, zawodem, środowiskiem wychowawczym.

Nauczyciel jako wzór do naśladowania powinien charakteryzować się wysoką kulturą osobistą i nienagannym wyglądem zewnętrznym.

Samokontrola, samoocena i samokrytyka wychowawcy pozwala na refleksję nad własną pracą, dostrzeganie sukcesów, osiągnięć, ale również poddanie kontroli reakcji niewłaściwych, nieadekwatnych do sytuacji.

Analiza własnych działań pozwala kontrolować i korygować siebie. Rzetelne podejście do oceny własnego rozwoju powinno opierać się na:

• analizie sukcesów i porażek,
• poszukiwaniu pozytywnych wzorów do naśladowania,
• poszukiwaniu doradców,
• uczestnictwie w formach doskonalenia zawodowego.

Refleksja na temat własnej pracy świadczy o dużej odpowiedzialności nauczyciela za to, co i jak przekazuje innym oraz jakie odnosi efekty. Umiejętność wyciągania wniosków z własnych doświadczeń daje nauczycielowi mądrość życiową, którą powinien kierować się w dalszej pracy wprowadzając do niej poprawki i nowe rozwiązania.

Lista czynników oraz cech charakteru warunkujących powodzenie i autorytet nauczyciela-wychowawcy nigdy nie może być zamknięta. Oznacza to, że nie może być raz definitywnie ustalonego modelu nauczyciela-wychowacy w ciągle zmieniającej się rzeczywistości. Profesor Antoni Smołalski, wybitny znawca dziejów nauczycielstwa polskiego uważa, że „autorytet nauczyciela nie jest czymś abstrakcyjnym lub autonomicznym, lecz wynika z całościowego i realnego usytuowania nauczycielstwa w społeczeństwie i państwie zwłaszcza pod względem materialnym i kulturalnym.” Pamiętać należy także o tym, że tak jak w osobowości człowieka, tak i w osobowości nauczyciela są jednak pewne wartości nie przemijające, wartości zawsze aktualne we współżyciu i współdziałaniu z innymi ludźmi.

Reasumując powyższe rozważania pragnę przypomnieć, że nauczyciel do zawodu powinien być dobrze przygotowany, a więc powinien:

• być dobrym specjalistą o możliwie gruntownej wiedzy;
• budzić w dzieciach i młodzieży zainteresowania, wyrabiać nastawienia, kształcić umiejętności i nawyki;
• chcieć i umieć korzystać z ułatwień, jakie daje mu w pracy dydaktycznej postęp techniczny;
• być „spolegliwym” i życzliwym wychowawcą, doradcą rodziców;
• być animatorem, organizatorem i często realizatorem różnych poczynań edukacyjno-kulturalnych;
• sam reprezentować wartościową osobowość oraz czuć potrzebę i umieć ustawicznie i wielostronnie się doskonalić;
• mieć wyrobioną „otwartą postawę” wobec postępu naukowego, pedagogicznego, społecznego i kulturalnego.

Autorka: Barbara Magalska, Zespół Placówek Młodzieżowych „Bursa” w Grudziądzu.